Μαρξιστική Αρχειοθήκη: Φ. Ένγκελς

Κυριακή 16 Αυγούστου 2009

Φ. Ένγκελς - Για το κύρος

11:32 μ.μ. |

Μερικοί σοσιαλιστές άρχισαν τον τελευταίο καιρό μια κανονική σταυροφορία ενάντια σ' αυτό που ονομάζουν: αρχή του κύρους. Αρκεί να τους πουν ότι τούτη ή εκείνη η πράξη είναι πράξη κύρους, για να την καταδικάσουν. Γίνεται τόση κατάχρηση μ' αυτή τη συνοπτική διαδικασία, που χρειάζεται να εξετάσουμε την υπόθεση λίγο από κοντά. Κύρος θα πει με τη σημασία της λέξης που πρόκειται εδώ: επιβολή μιας ξένης θέλησης στη δική μας. Το κύρος προϋποθέτει από την άλλη πλευρά την υποταγή. Επειδή όμως και οι δυό αυτές λέξεις χτυπούν άσχημα στ' αυτιά και η σχέση που εκφράζουν είναι δυσάρεστη για το υποτασσόμενο μέρος, μπαίνει το ερώτημα μήπως υπάρχει κανένα άλλο μέσο για να τα βγάλουμε αλλιώς πέρα. Μήπως θα μπορούσαμε – στις τωρινές κοινωνικές συνθήκες – να φέρουμε στη ζωή μια άλλη κοινωνική κατάσταση, όπου αυτό το κύρος δε θα έχει κανένα πια σκοπό και κατά συνέπεια θα πρέπει να λείψει. Όταν εξετάζουμε τις οικονομικές – βιομηχανικές και αγροτικές – σχέσεις, που αποτελούν τη βάση της σημερινής αστικής κοινωνίας, βρίσκουμε ότι έχουν την τάση να αντικατασταίνουνε σιγά σιγά τη μεμονωμένη δράση των ατόμων με τη συνδυασμένη δράση των ατόμων. Στη θέση των μικρών εργαστηρίων που ανήκουν σε απομονωμένους παραγωγούς μπήκε η σύγχρονη βιομηχανία με τα μεγάλα εργοστάσια και εργαστήρια, όπου εκατοντάδες εργάτες επιβλέπουν πολύπλοκες ατμοκίνητες μηχανές. Τα αμάξια και τα κάρα των μεγάλων δημοσίων δρόμων αντικαταστάθηκαν από τους σιδηροδρομικούς συρμούς, όπως οι μικρές βάρκες με κουπιά και τα ιστιοφόρα αντικαταστάθηκαν από τα ατμόπλοια. Ακόμα και η αγροτική οικονομία περνάει σιγά σιγά κάτω από την κυριαρχία της μηχανής και του ατμού που αργά μα σταθερά βάζουν στη θέση των μικροϊδιοκτητών μεγάλους κεφαλαιοκράτες που καλλιεργούν με τη βοήθεια μισθωτών εργατών μεγάλες εκτάσεις γης. Παντού στη θέση της ανεξάρτητης δράσης των ατόμων μπαίνει η συνδυασμένη δράση, ο συνδυασμός αλληλεξαρτούμενων λειτουργιών. Όποιος όμως μιλάει για συνδυασμένη δράση, μιλάει για οργάνωση. Μπορεί όμως να υπάρχει οργάνωση χωρίς κύρος;

Ας υποθέσουμε ότι μια κοινωνική επανάσταση εκθρόνισε τους κεφαλαιοκράτες που το κύρος τους σήμερα διευθύνει την παραγωγή και την κυκλοφορία των υλικών αγαθών. Ας δεχτούμε ακόμα, παίρνοντας πέρα για πέρα τη θέση των αντίπαλων του κύρους: ότι η γη και τα εργαλεία δουλειάς έγιναν συλλογική ιδιοκτησία των εργατών που τα χρησιμοποιούν. Θα λείψει τότε το κύρος ή απλώς θα έχει αλλάξει μορφή; Ας δούμε. Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα κλωστήριο βαμβακιού. Το βαμβάκι πρέπει να περάσει τουλάχιστον από έξι διαδοχικές επεξεργασίες προτού αποκτήσει τη μορφή του νήματος. Οι επεξεργασίες αυτές γίνονται – στο μεγαλύτερό τους μέρος – σε διάφορες αίθουσες. Χώρια απ' αυτό χρειάζονται, για να λειτουργούν τα μηχανήματα, διπλωματούχοι μηχανικοί, για να επιβλέπουν τις ατμομηχανές, μηχανουργοί για τρέχουσες επιδιορθώσεις και πολλοί ανειδίκευτοι εργάτες που μεταφέρουν τα προϊόντα από τη μια αίθουσα στην άλλη κλπ. Όλοι αυτοί οι εργάτες άντρες, γυναίκες και παιδιά, είναι υποχρεωμένοι ν' αρχίζουν και να τελειώνουν τη δουλειά τους μιαν ορισμένη ώρα που την ορίζει το κύρος του ατμού, που δε δίνει μια δεκάρα για την ατομική αυτονομία. Χρειάζεται λοιπόν πρώτα να συμφωνήσουν οι εργάτες για τις ώρες εργασίας. Και άμα οριστούν μια φορά αυτές οι ώρες, τότε ο καθένας υποτάσσεται χωρίς εξαίρεση σ' αυτές. Ακόμα παρουσιάζονται, σε κάθε αίθουσα των εργοστασίων και κάθε στιγμή, λεπτομερειακά ζητήματα για τον τρόπο της παραγωγής, τη διανομή του υλικού κλπ., ζητήματα, που πρέπει να λυθούν αμέσως αν δεν πρόκειται να σταματήσει την ίδια στιγμή η παραγωγή. Τώρα αν λυθούν με απόφαση ενός εντεταλμένου που έχει τοποθετηθεί επικεφαλής κάθε κλάδου της δουλειάς ή, όπου αυτό είναι δυνατό, με απόφαση της πλειοψηφίας, το αποτέλεσμα είναι πάντα υποταγή της θέλησης του κάθε ατόμου. Αυτό σημαίνει ότι τα ζητήματα θα λυθούν με την επιβολή. Ο αυτόματος μηχανισμός ενός μεγάλου εργοστασίου είναι πολύ πιο τυραννικός από ότι ήταν άλλοτε οι μικροί κεφαλαιοκράτες που απασχολούσαν εργάτες. Τουλάχιστον για τις ώρες εργασίας μπορούμε να γράψουμε πάνω από την είσοδο αυτών των εργοστασίων: Lasciate ogni autonomia , voi che entiale . (σ.σ. Σεις που μπαίνετε εδώ μέσα αφήστε κάθε ιδέα για την αυτονομία). Αν ο άνθρωπος υπόταξε τις δυνάμεις της φύσης με τη βοήθεια της επιστήμης και της εφευρετικής μεγαλοφυΐας, όμως κι αυτές εκδικούνται υποβάλλοντάς τον, στο βαθμό που τις υποτάσσει στην υπηρεσία του, σ' έναν αληθινό δεσποτισμό, που, είναι ανεξάρτητος από κάθε κοινωνική οργάνωση. Το να θέλουμε να καταργήσουμε το κύρος στη μεγάλη βιομηχανία, είναι σαν να θέλουμε να καταργήσουμε την ίδια τη βιομηχανία, είναι σαν να θέλουμε να καταστρέψουμε την ατμοκίνητη νηματουργία και να γυρίσουμε πίσω στο ροδάνι.
Ας πάρουμε για άλλο παράδειγμα ένα σιδηρόδρομο. Και εδώ επίσης είναι απόλυτα αναγκαία η συνεργασία πολλών ανθρώπων: μια συνεργασία που πρέπει να γίνεται σε απόλυτα καθορισμένες ώρες, γιατί αλλιώς θα γίνουν δυστυχήματα. Και εδώ ο πρώτος όρος της λειτουργίας είναι μια κυρίαρχη θέληση που λύνει κάθε δευτερεύον ζήτημα, άσχετα αν αυτή τη θέληση την εκφράζει ένας αντιπρόσωπος ή μια επιτροπή στην οποία ανέθεσαν την εκτέλεση των αποφάσεων μιας πλειοψηφίας ενδιαφερομένων προσώπων. Και στην μια και στην άλλη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με ένα ξεκάθαρο ζήτημα κύρους. Κάτι παραπάνω: τι θα συνέβαινε με το πρώτο κιόλας τραίνο που θα ξεκινούσε αν καταργούσαμε το κύρος των σιδηροδρομικών υπαλλήλων πάνω στους κυρίους ταξιδιώτες;
Μα η αναγκαιότητα του κύρους και μάλιστα του προστακτικού κύρους φαίνεται παραστατικότερα στο καράβι που βρίσκεται στην ανοιχτή θάλασσα. Εδώ τη στιγμή του κινδύνου η ζωή όλων κρέμεται από το αν όλοι υπακούουν αμέσως και απόλυτα στη θέληση ενός και μόνον προσώπου. Κάθε φορά που πρόβαλλα τέτοια επιχειρήματα στους πιο αφηνιασμένους αντιπάλους του κύρους, δεν ήξεραν τίποτα άλλο να μου απαντήσουν εκτός από αυτό: «Αχ! Αυτό είναι αλήθεια, αλλά εδώ δεν πρόκειται για το κύρος με το οποίο περιβάλλουμε τους αντιπροσώπους, αλλά για μια εντολή». Οι κύριοι αυτοί πιστεύουν ότι άλλαξαν το ζήτημα επειδή αλλάξανε το όνομα. Έτσι οι βαθυστόχαστοι αυτοί, κοροϊδεύουν τον κόσμο.
Είδαμε λοιπόν ότι, από το ένα μέρος, ένα ορισμένο κύρος, ολότελα αδιάφορο με ποιο τρόπο παραχωρήθηκε, και από το άλλο, κάποια σχετική υποταγή είναι πράγματα που μας επιβάλλονται, ανεξάρτητα από κάθε κοινωνική οργάνωση, μαζί με τους υλικούς όρους κάτω από τους οποίους παράγουμε και κυκλοφορούμε τα προϊόντα.
Είδαμε παράλληλα ότι οι υλικοί όροι της παραγωγής και της κυκλοφορίας πλαταίνουν αναπόφευκτα από τη μεγάλη βιομηχανία και τη μεγάλη αγροτική οικονομία και έχουν την τάση να επεκτείνουν όλο και περισσότερο το πεδίο αυτού του κύρους. Είναι επομένως παράλογο να λέμε ότι η αρχή του κύρους είναι μια απόλυτα κακή αρχή και ότι η αρχή της αυτονομίας είναι μια απόλυτα καλή αρχή. Το κύρος και η αυτονομία είναι σχετικά πράγματα, η έκταση στην οποία εφαρμόζονται αλλάζει στις διάφορες φάσεις της κοινωνικής εξέλιξης. Αν οι οπαδοί της αυτονομίας αρκούνταν να λένε ότι η κοινωνική οργάνωση του μέλλοντος θα περιορίσει το κύρος μόνο μέσα στα όρια που γίνονται ανεξάρτητα από τους όρους της παραγωγής, τότε θα μπορούσαμε να συνεννοηθούμε. Όμως δεν βλέπουν τα γεγονότα που κάνουν αναγκαίο το κύρος και ρίχνονται πάνω στη λέξη.
Για ποιο λόγο οι αντίπαλοι του κύρους δεν περιορίζουν την πολεμική τους ενάντια στο πολιτικό κύρος, ενάντια στο κράτος; Όλοι οι σοσιαλιστές έχουν την ίδια γνώμη ότι το πολιτικό κράτος και μαζί του και το πολιτικό κύρος θα εξαφανιστούν σαν αποτέλεσμα της μελλοντικής κοινωνικής επανάστασης και αυτό σημαίνει ότι θα χάσουν οι δημόσιες λειτουργίες τον πολιτικό τους χαρακτήρα και θα μετατραπούν σε απλές διοικητικές λειτουργίες που θα προστατεύουν τα πραγματικά κοινωνικά συμφέροντα. Οι αντίπαλοι όμως του κύρους απαιτούν να καταργηθεί μονομιάς το αυθεντικό πολιτικό κράτος πριν ακόμα εξαφανιστούν οι κοινωνικοί όροι που προκάλεσαν τη γέννησή του. Απαιτούν η πρώτη πράξη της κοινωνικής επανάστασης να είναι η κατάργηση του κύρους. Είδαν ποτέ αυτοί οι κύριοι μια επανάσταση; Μια επανάσταση είναι ασφαλώς το αυθεντικότερο πράγμα που υπάρχει. Είναι μια πράξη με την οποία ένα μέρος του πληθυσμού επιβάλλει τη θέλησή του στο άλλο με όπλα, με λόγχες και με κανόνια, δηλαδή με τα πιο αυταρχικά μέσα που μπορούσε να φανταστεί κανείς. Και η νικήτρια μερίδα πρέπει, αν δε θέλει να είναι μάταιος ο αγώνας που έκανε, να σταθεροποιήσει αυτή την κυριαρχία της με τον τρόμο που εμπνέουν τα όπλα της στην αντίδραση. Θα κρατούσε ποτέ η Παρισινή Κομμούνα έστω και μια μέρα αν δεν είχε μεταχειριστεί ενάντια στην αστική τάξη αυτό το κύρος του οπλισμένου λαού; Αντίθετα, δε θα πρέπει να την κατηγορήσουμε για το ότι δεν το χρησιμοποίησε όσο έπρεπε;
Επομένως ένα από τα δυό: ή δεν ξέρουν τι λένε οι αντίπαλοι του κύρους και έτσι προκαλούν σύγχυση, ή ξέρουν, και στην περίπτωση αυτή προδίνουν το προλεταριακό κίνημα. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση εξυπηρετούν την αντίδραση.

Σημ: Το κείμενο γράφτηκε από τον Φ. Ένγκελς το Γενάρη – Φλεβάρη του 1873. Δημοσιεύτηκε σε ιταλική γλώσσα στο " Aimanacco Requbblicano per l' anno 1874". Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στα διαλεχτά έργα των Μάρξ – Ένγκελς και Λένιν, που επιμελήθηκε το Ινστιτούτο Μάρξ-Ένγκελς-Λένιν (Κρατικός Εκδοτικός Οίκος για πολιτική φιλολογία, Μόσχα 1948). Τα υλικά αυτών των έργων φυλάγονται στο Ινστιτούτο Μάρξ-Ένγκελς-Λένιν της Μόσχας.